Spośród niezliczonej ilości książek, które wydawane są każdego roku na całym świecie, wybrać i nagrodzić tę jedną, to zadanie niezwykle trudne. Szacowne grono wchodzące w skład komisji noblowskiej już od 108 lat przyznaje jednak nagrodę pisarzom, za wybraną książkę, bądź za całokształt twórczości, kierując się zapewne wieloma względami, nie zawsze zrozumiałymi przeciętnemu czytelnikowi. Jednak zaszczyt przyznania nagrody Nobla przypada tylko nielicznym wybrańcom, a ranga i prestiż temu towarzyszące sprawiają, że z wielkim zaciekawieniem sięgamy po książki noblistów. Tak też było w przypadku Doris Lessing, nagrodzonej w 2007 r. za całokształt literackiej twórczości. „Pamiętnik przetrwania”, bo o nim mowa, był tematem dyskusji podczas marcowego spotkania hajnowskich klubowiczów DKK.

W niezwykle bogatym dorobku pisarskim Doris Lessing znajdziemy przede wszystkim powieści realistyczne, społeczne, obyczajowe, czy też o silnym pierwiastku feministycznym. „Pamiętnik przetrwania”, to przykład tego, jak autorka świetnie czuje się w konwencji powieści science fiction, chodź pod piórem Doris Lessing świat przedstawiony nabiera zawsze innego, głębszego wymiaru.

Czas i miejsce „Pamiętnika przetrwania” nie są ważne, dzieją się w nieodległej przyszłości, która przyniosła ze sobą kres ludzkiej cywilizacji. Cały dorobek człowieka, wszelkie dobra materialne, budowane pokoleniami hierarchie wartości, runęły nagle w obliczu nadejścia ery „TEGO”. Nie wiemy, kim bądź czym jest sprawca tego dziejowego zamieszania, jednak rozpadający się powoli świat stanowi punkt wyjścia powieści. Bohaterka „Pamiętnika...” z zaniepokojeniem obserwuje rzeczywistość z okien swojego domu. Widzi tłumy ludzi zbierające się każdego dnia na trotuarze, gangi siejące spustoszenie i postrach wśród mieszkańców miasta, czy wreszcie grupy rozwydrzonych dzieci, które siłą i przemocą terroryzują okolicę. Pewnego dnia w drzwiach jej mieszkania staje mężczyzna, który nie tłumacząc nic, zostawia bohaterce kilkuletnią dziewczynkę- Emily i jej wyjątkowo szpetnego towarzysza- ni to psa, ni to kota- Hugona. Od tej chwili cała trójka rozpoczyna wspólne życie, czy raczej próbę przetrwania w czasach, które nastały. Emily, dorastająca dziewczynka, szybko aklimatyzuje się w nowym miejscu, jednak dystans i niewidzialny mur istnieje w jej relacjach z bohaterką. Wspólnie zdobywają pożywienie, wspólnie śledzą sytuacje za oknem, jednak z jakichś powodów brakuje tam szczerego, prawdziwego ciepła. Bohaterka za sprawą irracjonalnego „przechodzenia przez ścianę”, poznaje przeszłość swojej wychowanki. Odkrywa jej trudne dzieciństwo, widzi odrzucona przez matkę i molestowaną przez ojca bezbronną dziewczynkę, która nie zaznała podstawowych uczuć budujących więzi między ludźmi- miłości,akceptacji, przyjaźni. Nastoletnia Emily emanuje emocjonalnym chłodem, jednak zmienia się to w momencie, gdy wiedziona ciekawością wychodzi na trotuar, by przyłączyć się do jednego z gangów. Tam szybko zyskuje uznanie, jej pozycja w grupie umacnia się, gdy zostaje kobietą przywódcy. Nie potrafi jednak dokonać wyboru- czy ruszyć z grupą, czy zostać z bohaterką i swoim zwierzęciem, które z racji swojej brzydoty nigdy nie zostanie zaakceptowane przez innych ludzi. Emily wchodzi w relacje z tłumem, który „depcze” wszelkie zasady budujące ład społeczny. Ludzie łączą się w grupy, mają swoich przywódców, jednak panuje ogólny chaos i anarchia.

Doris Lessing doskonale przedstawia meandry psychiki nastoletniej Emily, próbującej, pomimo traumatycznych doświadczeń i okoliczności, znaleźć swoje miejsce i cel w życiu. Można zaryzykować stwierdzenia, że katastroficznej wizji świata przedstawionego towarzyszą głębokie, psychologiczne refleksje autorki, która wielką nadzieję pokłada w elementarnych uczuciach: lojalności, miłości i odpowiedzialności. Te niemodne dziś wartości są jednak odwiecznym gwarantem porozumienia między ludźmi. Lessing kreując świat przedstawiony celowo nie określa miejsca i czasu opisywanych wydarzeń, dzięki temu uzmysławia, że zawsze i wszędzie pewne mechanizmy społeczne powtarzają się, a ludzie od wieków powielają te same schematy i błędy. Zbiorowym tłumem, który poddany został szczegółowej analizie, zawsze kierują te same, pozbawione rozumu, brutalne emocje, ich siła, niestety, przynosi najczęściej zniszczenie i zamęt.

„Pamiętnik przetrwania” nie jest jednak lekturą dla wszystkich, wymaga pewnej dojrzałości i wiedzy, gdyż Lessing nie podaje czytelnikom gotowych rozwiązań i odpowiedzi. Zmusza raczej do zrewidowania świata własnych wartości, by w końcu dotrzeć do sensu i głębi opisywanych treści. Warto jednak sprostać wyzwaniom autorki i sięgnąć po jedną z książek Doris Lessing.

Joanna Kisielewicz