Druga wojna światowa przyniosła nie tylko ogromne zniszczenia i zmieniła granice państw – w jej wyniku śmierć poniosło wiele milionów ludzi, a na ziemiach polskich przyniosła prawie całkowitą zagładę społeczności żydowskiej.

O obecności Żydów w miastach, miasteczkach i wsiach Białostocczyzny pamiętają już tylko najstarsi mieszkańcy; zachowaniu pamięci młodszych nie służyły zapuszczone do niedawna i często dewastowane żydowskie cmentarze.

Tworzenie gett na okupowanych ziemiach polskich rozpoczęli Niemcy jesienią 1939r.; pierwsze getto powstało pod koniec września w Piotrkowie Trybunalskim. Getta na Białostocczyźnie organizowali Niemcy po agresji na Związek Sowiecki po czerwcu 1941r. w każdej większej miejscowości: Białymstoku, Bielsku Podlaskim, Kleszczelach, Krynkach, Michałowie, Milejczycach, Narwi, Narewce, Orli, Siemiatyczach, Wasilkowie, Zabłudowie; wyjątek stanowi Hajnówka, której żydowskich mieszkańców umieszczono w getcie w Prużanach.

W czasach PRL – u fakt obecności Żydów na ziemiach polskich dokumentowały podręczniki historii, a o zagładzie świadczyły muzea utworzone w obozach śmierci. Pamięć ta nie była podtrzymywana na szczeblu lokalnym, o czym dobitnie świadczyła dewastacja i zapuszczenie nekropolii w dużych miastach i cmentarzy w mniejszych miejscowościach.

Dzięki działalności pasjonatów, ludzi pragnących zachować ślady naszej przeszłości ten stan ulega zmianie i coraz więcej żydowskich cmentarzy odzyskuje właściwy im charakter.

Wiedzę o gettach żydowskich i cmentarzach  przedstawili w formie prezentacji multimedialnej  Joanna Sapieżyńska „ Holocaust na Podlasiu” i Artur Cyruk „ Żydowskie ślady na Podlasiu” podczas spotkania w Czytelni dla Dorosłych Miejskiej Biblioteki Publicznej, które odbyło się 15 kwietnia 2011roku.

Joanna Sapieżyńska– nauczyciel historii Zespołu Szkół Zawodowych współpracownik Stowarzyszenia Dziedzictwo Podlasia. Historyk regionalista, pedagog  niezwykle zaangażowany w utrwalanie i upowszechnianie dziedzictwa kulturowego Podlasia.
W niekonwencjonalny sposób rozwija zainteresowania historią naszego regionu wśród młodzieży szkolnej poprzez udział w realizowanych projektach i warsztatach archeologicznych.            

Jest autorką licznych opracowań o tematyce regionalnej publikowanych w Białoruskich Zeszytach Historycznych: Choroby nękające społeczeństwo Podlasia w XVIII w. (na podstawie Księgi cudów przed ikoną Matki Bożej Kornieńskiej), Stary Kornin jako ośrodek pątniczy i sanktuarium Matki Bożej, Historia powstania sanktuarium, Parafia w Starym Korninie w XVI-XVIII wieku. W 2008  gościła w naszej bibliotece z wykładem „Klęski elementarne (epidemie) na Podlasiu w XVI i XVIII wieku”. Tym razem przedstawiła tragizm zagłady narodu żydowskiego w gettach województwa białostockiego, daty powstania i likwidacji gett w poszczególnych miastach, liczbę ich mieszkańców, deportacje i wywózki do obozu koncentracyjnego w Treblince.

Artur Cyruk, oficer  i wychowawca  w Areszcie Śledczym w Hajnówce. Pasjonat i badacz tematyki żydowskiej. Był pomysłodawcą  i realizatorem projektu „Atlantyda”, którym zainicjował akcję opieki nad opuszczonymi cmentarzami na Podlasiu. Wraz ze swoimi podopiecznymi z aresztu w Hajnówce  opiekuje się  zapomnianymi miejscami spoczynku na terenie wschodniej Polski.

W 2006 roku uhonorowany został dyplomem Ambasady Izraela za prace na terenie cmentarza w Narewce. Współpracuje z Muzeum Żydów Polskich  i serwisem www.kirkuty.xip.pl/ „…Wspomnijmy też o bardzo ciekawej akcji porządkowania podlaskich cmentarzy, prowadzonej przez Artura Cyruka, oficera Służby Więziennej. W ramach jego projektu "Atlantyda", nekropolie Podlasia porządkują więźniowie osadzeni w areszcie w Hajnówce. Dzięki ich pracy uporządkowano między innymi cmentarz żydowski w Narewce czy cmentarz prawosławny w parafii Werstok…” Bielawski K.; Kilka słów o restauracji cmentarzy żydowskich   www.kirkuty.xip.pl/zalecenia.html

Niezwykle ciekawy zbiór ponad stu fotografii przedstawił Artur Cyruk, opowiadając o ceremonii pochówku, miejscach pochówku i pozostałościach cmentarzy żydowskich nie tylko w naszym regionie.
 
Tekst; Alla Gryc, Tadeusz Topolski
Fot. Krystyna Kościewicz, Tadeusz Topolski